Startpagina | verantwoording en mensen die hebben meegeholpen
U bevindt zich hier: Startpagina // Straten Q- R // Ritbroekstraat

Het Rytbroeck door de eeuwen heen

Een speurtocht in allerlei documenten door Martin Borgonjen.

1935

Foto: Martin Borgonjen. Ritbroekstraat met op de

voorgrond rechts de Ritbroekdwarsstraat.

Sinds bijna 50 jaar wonen mijn vrouw en ik met veel plezier aan de Ritbroekstraat. We hebben in die tijd veel zien veranderen en dat is in het verleden niet anders geweest.

Foto: Martin Borgonjen.

foto 2016. We wonen in een oud gedeelte van Apeldoorn en naarmate ik me er meer in ging verdiepen, kwam ik erachter dat het een historische plek is met een rijk verleden. Dit intrigeerde me dusdanig dat ik alles verzamelde, wat met deze voor ons "unieke plek" te maken heeft gehad. Het gaat om een gebied wat tegenwoordig "De Brinkhorst" wordt genoemd. Toen ik me afvroeg waar de naam " Ritbroek" vandaan kwam, belandde ik al snel in dit rijke verleden.

Het riviertje de Grift dat al eeuwenlang door het gebied liep, had allerlei aftakkingen. Allerlei stroompjes van hoger gelegen delen (Veluws massief) zochten hun weg naar het lager gelegen riviertje. Zo ook in het gebied van de Brinkhorst. Het riviertje de Grift, is door monniken in de 13e en 14 e eeuw in andere banen geleid en ook uitgegraven. Dit om de lager gelegen gronden droger te maken zodat er landbouw en veeteelt kon plaats vinden. Waarschijnlijk heeft er in dit nogal lage gebied veel riet gestaan in het toen nogal moerassige en onontgonnen gebied. Hierdoor kreeg deze kleine streek binnen de Brinkhorst de naam: "´t Rytbroeck".
´t Rytbroeck is één van de oudste Apeldoornse veldnamen. In 1227 komt " Huys ´t Rytbroeck" voor het eerst op een kaart voor. In die tijd was het volgens de overlevering een " burcht" omringd door een sloot.

Landkaart 1748

1 mans hoeve - heerengoed - kasteel - boerderij - Veluws College Cortenbosch
Op kaarten van latere datum is met grote zekerheid vast te stellen, dat op de plaats waar nu het Veluws College Cortenbosch staat " Dit Heerengoed Rytbroeck" moet hebben gestaan. In de 14e en 15e eeuw werd er gesproken over 1 mans (= hoeve) in den Rytbroeck. De veldnaam Rytbroeck ging over op een boerderij die uitgroeide tot een Heerengoed - landgoed - Kasteel? De beken en sprengen die vanuit het Veluws massief naar Brinkhorst en Orden stroomden, waren bronnen voor werkgelegenheid en ontwikkeling. Langs het stromende water werden daarom veel watermolens gebouwd.
Het Heerengoed ´t Rytbroeck heeft in de 16 - 17 - 18 e eeuw veel van deze watermolens in het bezit gehad en floreerde hierdoor. Op het eind van de 19e eeuw was het, mede door het wegvallen van de molens en de opkomst van andere industrieën , het eens zo grote Heerengoed een gewone boerderij geworden. Tot op het eind van de 19e eeuw de boerderij helemaal verdween. Gelukkig bleef de naam Rytbroeck behouden in 2 straatnamen: de Ritbroekstraat en de Ritbroekdwarsstraat.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

`t Heerengoed Rytbroeck en zijn eigenaars.

De bewoners van de in oorsprong eenvoudige hoeve, werden in maatschappelijk opzicht steeds belangrijker en daardoor ontwikkelde de 1 mans hoeve zich met enige zekerheid tot een Heerengoed.
Er zijn heel wat eigenaren van 't Rytbroeck te achterhalen en zij worden ook steeds belangrijker in functie.

1623
Zo werd er o.a. in 1623 op het eigendom van Wolter Janz Homoet, eigenaar van hoeve; "het Ritbergh" = 't Rytbroeck , op 28 meter NAP de ordermolen gebouwd. Dit is op de hoek van de laan van Spitbergen en de Laan van Orden.

17 oktober 1638
gaat 't Rytbroeck over naar de welgestelde familie Appelthorn. Sweder van Appelthorn, landdrost (= bestuursambtenaar) van de Veluwe tot Gietelo, koopt "het Rytbroeck van Arnolt van den Gruijthuijse. In 1642 is "die weledele en Gestrenge Sweder van Appelthorn, de overste holtrichter ( = een overheidspersoon die recht mocht spreken en ook straffen kon opleggen)
De overste holtrichter woonde meestal op een Heerengoed en dat was meestal ook de centrale plaats van het kerkdorp. Goeds heren (= eigenaren van grote boerenerven) en erfgenamen kwamen hier bij elkaar voor de marke vergaderingen, die ook wel "holting" of "holtspraak" werden genoemd. Op deze marke vergaderingen werd het gebruik besproken van het gemeenschappelijke bezit: zoals bos, veen, heide en weide gronden. Daarnaast kwamen er geregeld zaken aan de orde als de aanleg en het onderhoud van wegen en bruggen. Verder kerkelijke zaken, school zaken, armenzorg en openbare veiligheid. Als er vergaderd werd, gebeurde dit op 't Heerengoed". De bijeenkomst werd 2 zondagen tevoren "bij kerkespraak" (Maria kerk op 't Raadhuisplein) bekend gemaakt. Vaak werd er vergaderd in de maand mei op het erf van de Holtrichter. Dit gebeurde op dezelfde manier als de oude Germanen al deden; bij klimmende zonne. Wanneer het slecht weer was moest de erf holtrichter het huis en met name de keuken klaar hebben om de hoge gasten waardig te kunnen ontvangen. Ik stel me voor dat dit ook op 't Rytbroeck heeft plaatsgevonden.
9 Augustus 1640:
Trouwt Anna van Appelthorn (= dochter van Sweder (Assueer) van Appelthorn, landdrost van Veluwe 1619 -1645) in Zutphen met Alexander Schimmelpenninck van der Oye (= heer van Engelenburg & Kell)

23 Oktober 1651:
Frans van Appelthorn (waarschijnlijk een broer van Sweder) beleent "het Rytbroeck" en verdeelt de opbrengst tussen de kinderen van Sweder van Appelthorn. Hij is dus de nieuwe eigenaar.
Over deze Frans van Appelthorn is het nodige geschreven. Frans van Appelthorn tot Rytbroeck was een ambst jonker (gegoede adel). Of de jonker steeds "bekender" werd, steeds meer ambten bekleedde, of dat men hem met meer égards moest behandelen, valt af te leiden in het markeboek. In 1655 is hij "slechts" den Wel. Ed. Frans enz. Drie jaar later: "den hoog Edel Geboeren en Gestrengen heer Frans, enz". In 1668 is hij Hoog Edel Geboeren Heer Holtrichter Francois van Appelthorn tot het Wouthuis, Capt". In 1675 wordt dat "Capt" ook nog uit de doeken gedaan: Jonker Frans was: "Capt. en majoor van een regiment ten dienste deser lande".
What's in a name? Niet weinig! In 1682 is Frans van Appelthorn overleden.
Lang is het Rytbroeck niet in handen van de Appelthorn's geweest want op

22 december 1656:
W
ordt "het Rytbroeck" verkocht aan een nog hogere mijnheer in functie, namelijk: Johan van Hueckelom; overpander (een Veluws ambtenaar die in hiërarchie boven de schout stond) van de Veluwe. Hij heeft zijn zoon Johan van Hueckelom een volmacht gegeven om de koop te regelen. Johan stelt zijn voorwaarden aan Frans van Appelthorn. Hij schept de mogelijkheid om bezwaar in te dienen tegen de koop. Dit om verzwegen schulden boven water te krijgen. Nog op dezelfde dag ( 23 december 1656) komt er een bezwaar binnen van Joh. Q Cellanus, rector tot Deventer. Een schuld groot 600 gouden guldens.
De koop akte wordt opgesteld op 24 januari 1657.
Volgens de koopakte ging het om het "Heerengoed Rytbroeck", gelegen in ampt Apeldoorn.
Het erf met toebehoren bestaat uit:
* een huis met hof,
* een hooiberg,
* een schaapskooi en een schaapsschuur waar Jan Thoenis toendertijd in woonde,
* Verder een kwart van de Ordermarkt en de gemeijnte
(onontgonnen gebied wat gebruikt werd om het vee te laten grazen. ),
*
De wilgentenenstruiken rondom het huis gelegen, wat op een hoek na belastingvrij was,
* Dan nog een stuk zaailand op de hoek na "Driehuizen" waar nog tienden (1/10 deel van de opbrengst ging naar de kerk of de schout) voor betaald moet worden,
* De molenplaatsen waar Jan Stevens en Jan Andries wonen; naast dit land loopt de Molenbeek tot aan het hek bij het huis Rytbroeck met vrij gebruik van het water uit deze beek zodanig dat voor het erf Rytbroeck geen extra kosten in rekening worden gebracht. M.a.w. de koper of de evt. erfgenamen mogen altijd vrij gebruik van het water maken zonder er iets voor te betalen. Dit geldt ook voor het zaai- en weidegebruik door "het Rytbroeck" wat daar bij hoort,
* Vervolgens het kerkenrecht; wat inhoudt dat de kopers van het heerengoed Rytbroeck, zonder kosten, zoals vanouds gebruik kunnen blijven maken van hun betaalde grafrechten en kerkbankplaatsen,
* Als ook het kleine stuk land, wat in de buurt van het erf van Rijck Jansen ligt. Ook als hij het verkoopt. Voor dit stuk land is jaarlijks drie molder (= oppervlaktemaat) rogge schuldig aan het Capittel ( = college van geestelijken (kanunniken) welke gezamenlijk de zielzorg in de parochie uitoefenen) van de Heeren van St. Marie te Utrecht,
*De ongeveer 28 stuivers totale belasting jaarlijks aangaande het onontgonnen stuk land in Asselt, hoeven niet meer betaald te worden en zijn in het voordeel van de koper,
*De koopsom wordt vastgesteld op 7.400 gouden guldens, aanvaarding petri (midden februari) 1657, alsmede de molenpacht van Jan Stevens. NB. Tussen Johan van Hueckelom, zijn zoon Johan en Jan Stevens is een pachtovereenkomst gemaakt waaruit blijkt dat Jan Stevens papiermaker is.
Een enorm bedrag voor dit tijd. Het moet dus een groot Heerengoed zijn geweest.

15 december 1658:
K
oopt Diderich D van Heueckelom (zoon van Johan sr.) de helft van het Rytbroeck. Zijn moeder bezit de andere helft.

21 december 1659: Joffer Catharina van Wesenhage, weduwe van Johan van Hueckelom sr., draagt aan Johan van Hueckelom jr. de helft van een molenplaats over, waarop een papiermolen staat, met hoeven, dijken en grond waarover en waardoor het water is lopende op het Rytbroeck gelegen, gelijk het door de papiermakers gebruikt wordt, alsmede de kampjes tussen de beek en de gemeinte tot aan het hek van Rytbroeck.
Het Heerengoed Rytbroeck wordt hier voor het eerst dus opgesplitst in tweeën. Diderich en Johan van Hueckelom zijn nu de eigenaars.

27 Mei 1695:
Jurrien Jansen, papiermaker, koopt van dhr. Zeijno van Hueckelom & Gerharda ten Holte het Rytbroeck. Zeijno was de eigenaar. Hij had " het Heerengoed" geërfd van zijn vader Diderich van Hueckelom. Hier verdwijnen de Hueckelom´s uit beeld.

Boerderijen in de Brinkhorst 1832

Foto: Martin Borgonjen.

In natuurpark Berg en Bos is op 23 januari 2004 een veldoven aangetroffen, waar omstreeks 1685 de bakstenen zijn gebakken voor de bouw van paleis het Loo. In de oven konden per keer 50.000 bakstenen worden gemaakt. De benodigde leem kwam uit een nabijgelegen leemkuil. Volgens berekeningen zouden er uit de leemput, leem voor 1,4 miljoen bakstenen zijn gehaald. Een deel daarvan zou ook gebruikt kunnen zijn voor de voormalige Apeldoornse kastelen Rytbroeck, Schoonbroek en de verdwenen Mariakerk op het huidige Raadhuisplein. Veel andere gebouwen van baksteen waren er niet in Apeldoorn. Voor het eerst wordt hier gesproken over kasteel Rytbroeck!
Zou het dan toch een kasteel zijn geweest?
Op een landkaart uit 1748 staat het Rytbroeck wel als een kasteeltje ( icoon) afgebeeld met vlak in de buurt een "capel" .

24 April 1712:
T
rouwt Jan Steven Jurrienz. van ´t Rytbroeck met Hendrikje Peters. Jan Steven Jurrienz. is de zoon van Jurrien Jansen. Voor het eerst wordt het Rytbroeck als familie naam gebruikt. De familie naam bestaat als zodanig nog steeds. Dit echtpaar kreeg een groot aantal kinderen. Tot 1766 worden verschillende molens en gronden verkocht aan het nageslacht van deze Jan Steven Jurrienz van ´t Rytbroeck. Bij zijn overlijden in 1766 lijkt hij al zijn 8 kinderen goed bedeeld te hebben.

1761:
H
eeft hij het Heerengoed Rytbroeck al verkocht aan Lubbert Goudkuijl. De laatste jaren van zijn leven woonde Lubbert op ´t Rytbroeck. Hij was boerscholt (de hoogste ambtenaar in een buurtschap) van de Wonnumermark. Hij overleed op 2 Oktober 1770.

22 augustus 1771:
E
rft Albert Goudkuijl & Jenneken Geurts ´t Rytbroeck. Zij verkopen het al snel door aan Bernardus Bosgoed want op 11 juni 1774: Verkoopt Bosgoed (beroep landman) voor 2060 gouden guldens het erf en goed ´t Rytbroeck in de buurtschap Orden aan Evert Ruimerman (beroep landman.
Het erf en goed bestaan dan nog uit huis, schaapsschot, bakoven, bongerdje en daaraan liggende ca. 39 schepel land. Het Heerengoed lijkt hier gereduceerd te zijn tot een boerderij.

Na 1811 valt er weinig meer te vinden over het erf Rytbroeck

Boerderij het Ritbroek. Tekening van Arie Lieman

Foto: Martin Borgonjen.

Wel heeft Arie Lieman (1816 - 1893): van beroep huis en decoratieschilder een prachtige potloodtekening gemaakt in 1845 van " Dubbel boerderij ´t Rytbroeck" . Het voormalige Heerengoed of kasteel `t Rytbroeck moet dus voor 1830 al verdwenen zijn. De bovenstaande dubbelboerderij lijkt er in 1845 al tientallen jaren te staan en heeft niet de uitstraling van een Heerengoed. De tekening is prachtig en ik ben heel blij hierdoor toch een reëel beeld te kunnen vormen hoe ´t Rytbroeck er in de 19e eeuw heeft uitgezien.

Nog een belangrijk kranten bericht uit de krant van 29 April 1936:De bekende watermolen van Geurts, één van de oudste, misschien wel het oudste bouwwerk van Apeldoorn, is in slopershanden gevallen. De voorschrijdende werkzaamheden der riolering eischten opruiming. De eerste naam van dit gebouw is Monnihuizermolen en vermoedelijk afkomstig van monniken, die in de 11e en 12 e eeuw te Apeldoorn een klooster bouwden. Deze monniken hebben waarschijnlijk de Grift in andere banen geleid. In den loop der eeuwen werd hierbij een papiermolen gebouwd, waardoor het vermoedelijk voor het eerst, van de waterkracht der Veluwsche beken gebruik zou zijn gemaakt. Het kroondomein geraakte in het bezit van de molen en verkocht deze aan en heer J. Mulder voor Fl. 12.000,-- Te betalen in twaalf jaarlijkse termijnen á Fl. 1.000,-- . De eerste elf termijnen werden door den kooper voldaan, doch bij de twaalfde termijn bleef hij in gebreke en hij vertrok naar Amerika. Omstreeks 1840 kwam de molen in het bezit van de fam. Geurts, die thans het bouwwerk aan de gemeente heeft verkocht.
Op het erf lag een oude grafsteen. Volgens de daarop voorkomende voorstellingen, daterend uit de 16e eeuw. Deze steen moet de laatste rustplaats gedekt hebben van wijlen graaf Rudolf Bentinck, gehuwd met Jonkvrouwe van Appelthorn van het Rytbroeck. Reeds sedert langen tijd is door oudheidkundigen gevorscht naar de historie van het oude bouwwerk " ´t Ritbroeck" .

Waaromtrent verscheidene gegevens in de archieven der stad Keulen moeten berusten.
Nog niet aan toe gekomen om hier in te duiken................... Maar wie weet !!!